Lembranzas de Massó (VI): A baleeira

LEMBRANZAS DO TRABALLO NA BALEEIRA DE MASSÓ 

Texto elaborado por Serafín Parcero Pérez, mestre que exerceu en distintos centros da provincia: C.P. Reibón e C. P. Seara, en Moaña, C.P. A Sangriña, en A Guarda, CEIP Espiñeira-Aldán e, finalmente, no I.E.S María Soliño de Cangas ata a súa xubilación, autor dos libros “Ollos de Cinsa” (premio Matilde Bares de Relatos de Muller), “Viúvas de vivos e de mortos” e “As illas dos deuses”. Traballador ocasional da baleeira de Massó nos anos 70 do século pasado. Fotografías cedidas pola A.C A CEPA.

A xeito de xustificación:

Por un conxunto de afortunadas circunstancias, na década dos setenta do século pasado, durante os meses do verán dos anos nos que cursei o que daquelas se denominaba Bacharelato Superior, traballei no despece da balea na factoría de Massó, en Cangas.

Quero deixar claro que redacto este pequeno artigo de memoria. A memoria adoita ser selectiva e, algunhas veces, traizoeira. Os feitos e as impresións que tentarei recoller no meu escrito aconteceron hai case cincuenta anos, polo que algunhas afirmacións poida que non se correspondan de xeito estrito coa realidade. Non pretende ser este un traballo de investigación, coa súa correspondente recompilación e contraste de datos.

Son as lembranzas dunha época pasada, dun tempo distinto, duns oficios desaparecidos hai xa moito tempo. Aínda así, podo asegurar que case todo canto se recolle neste modesto traballo pode ser corroborado por algunhas das cada vez máis escasas testemuñas vivas ou contrastado co abundante material fotográfico e bibliográfico relacionado con esta actividade.

1

Non saíu o sol aínda e polo vello camiño que leva ata a factoría de Balea escóitanse as amortecidas pisadas e os comentarios en voz contida dalgúns dos membros da colla de homes que teñen o cometido de despezar as baleas e cachalotes capturados pola frota baleeira de Massó Hnos. Non tardarán en reunirse cos compañeiros que acaban de chegar na furgoneta da empresa logo de seren recollidos nos seus domicilios. Todos eles foran avisados a tarde anterior polo encargado, na maior parte dos casos de xeito persoal, pois o teléfono segue a ser un luxo ao alcance de poucos.

Cada vez que os patróns do Lobeiro ou do Carrumeiro avisan por radio de que se dirixen á base de Cangas coas súas capturas, o responsable da sección da balea, sexa a hora que sexa, comeza a poñer en marcha o complexo dispositivo para recibir e procesar as pezas capturadas canto antes, pois a carne das baleas pode estragarse de non ser tratada con presteza: mandar aviso aos fogueiros para que teñan listas as enormes caldeiras de vapor, avisar os cortadores, solicitar a presenza do grupo das mulleres que procesarán a carne, informar os operarios chegados dende o Xapón ao principio da tempada de capturas… Tendo en conta sempre as horas de navegación dende a zona da captura ata a factoría do Salgueirón.

Pouco afeito a semellantes madrugas, non deixo de bocexar, cos ollos aínda medio pechados. Entro no vello vestiario para cambiar as roupas de diario por outras prendas máis vellas e gastadas que uso para a faena. Nuns rústicos colgadoiros penduran do teito as roupas impermeables.

Parecen tristes espantallos de color laranxa, verde ou amarelo de tesas que están: a característica rixidez do tecido impermeable vese aumentada polo paso dos anos e as inclemencias do tempo. O certo é que, nas dúas campañas que botei nesta actividade, por coincidir cos meses de verán, nunca me vin na necesidade de usar as prendas que me protexerían da chuvia, cadraron sempre días sollados e, en bastantes ocasións, moi calorosos.

Unha vez mudada a roupa, calzo as enormes botas de coiro, un coiro reseco e duro, curtido pola graxa dos cetáceos, pola salitre e o sol. As pesadas botas son imprescindibles para poder desprazarse con seguridade pola esvaradía plataforma de madeira. Bótolle man á ferramentas, no meu caso, unha especie de gancho de ferro de mango longo. As fouces de afiado gume son usadas polos operarios máis expertos. Disposto ao traballo, saio á plataforma, que comeza a ser alumeada polos primeiros raios do sol.

–Hoxe Lorenzo vai pegar duro! Rapaz, vai enchendo os porróns e colócaos ben ao fresco, que boa falta han facer!

Mentres cumpro o mandado, eles apuran os derradeiros cigarros, ao tempo que observan como se vai facendo máis visible a nube de fumazo negro que deixa a cheminea do Lobeiro.

Os homes aspiran con degoiro os cigarros, saben que, en canto comece a faena, van ter que botar un bo anaco de tempo ata que poidan volver acender outro pitillo.

Ao tempo que o mariñeiro que manexa a chalana chega ao morto onde os tripulantes do Lobeiro fondearán o prezado cargamento, comezan a escoitarse os risos e as parolas a viva voz das mulleres que están a acceder ao edificio anexo á plataforma onde se procesará a carne. As que non a traen xa posta, non tardan e poñerse a bata azul e todas axustan o pano da cabeza, de cor branca, para que non afrouxe durante a faena.

Aínda que se trata dun labor duro e, sobre todo intenso, as mulleres escollidas para esta tarefa adoitan aceptar o encargo con agrado, son tempos duros e agradécese calquera achega á economía familiar.

Os membros da colla reciben tamén con alegría ás operarias. Nunca faltan os comentarios presuntamente graciosos, en demasiadas ocasións irrespectuosos e subidos de ton, que fan sorrir aos compañeiros. As risadas son aínda meirandes cando algunha daquelas mulleres, afeitas a escoitar grosarías e bocaladas, retrousa e devolve a chanza, deixando en evidencia o bromista.

O ambiente festivo pouco dura. O Lobeiro, despois de deixar atadas na boia as pezas que remolcara ao costado durante preto de cincuenta millas, da marcha atrás e vira en redondo para enfilar, unha vez máis, o paso entre as Cíes e Monteferro. Unha vez abandone as calmadas augas da ría, porá rumbo noroeste, na procura de novas pezas.

O encargado da chalana, despois de rodear cun cabo de nailon groso a zona onde o corpo da balea se une coa enorme cola, fai un sinal co brazo para que a “maquinilla” comece a achegar ao cetáceo á rampla. En canto que a balea aboia na auga, a máquina hala con facilidade.

Cando a lámina de auga desaparece por completo debaixo do pesado corpo, o animal queda varado nas táboas da rampla que conecta a plataforma de traballo co océano. É entón cando nos decatamos das enormes dimensións do animal: tratase dun rorcual común, chamado tamén balea de aleta, ao que lle calculo uns vinte metros de longo. No libro de rexistro das capturas da compañía, o encargado fará constar unha lonxitude de 22,75 metros e un peso estimado entre 55 e 60 toneladas.   

A estacha de nailon é substituída por cables de aceiro trenzado. Antes de que as máquinas comezan a tirar, dous dos nosos compañeiros, provistos de grandes mangueiras, proceden a humedecer a rampla e a plataforma de madeira, coa intención de que corpo do enorme cetáceo esvare, facilitando así o traballo dos cabrestantes. Os cables de aceiro renxen producindo pequenos estralos.

Os encargados das mangueiras procuran separarse deles, pois semella que en calquera momento poden romper. A pesares de que os maquinistas solicitan toda a potencia dos moitos cabalos de vapor das máquina de arrastre, o corpo do enorme animal apenas avanza. Paran un intre no seu cometido e, nunha rápida manobra, o encargado dunha das máquinas auxiliares prende outro cable no enorme grillón de aceiro  colocado na inserción da aleta caudal co corpo. Co esforzo das máquinas tirando a un tempo, o labor faise máis doado e, ao pouco, o animal descansa xa no seu leito mortuorio.

Nese preciso momento acceden á plataforma de traballo unha parella de operarios xaponeses. Un deles leva unha especie de uniforme de cor gris, o outro viste un camisa beixe de  manga curta e un pantalón de cor caqui. Ambos calzan unhas botas moito máis modernas e liviáns das que nós gastamos.

Deduzo que, malia que son parecidas as botas de auga que adoitan gastar os mariñeiros, deben posuír algunha característica especial, pois, a pesar de non levar insercións metálicas na sola, eles nunca esvaran. Portan uns bicheiros curtos, con mango de madeira escura e garfo metálico e uns coitelos moi afiados. A diferenza das ferramentas que usan os nosos cortadores, que son de folla curva, as súas coitelas son rectas, de forma trapezoidal. Un non pode máis que admirarse cada vez que observa como traballan, concentrados e precisos, coma  verdadeiros cirurxiáns.

O puxante país asiático convertérase no principal cliente de IBSA. As empresas importadoras adoitaban enviar operarios do seu pais para controlar o procesado das capturas. Mais os disciplinados operarios orientais non se conforman co labor de supervisión e non dubidan en poñerse mans á obra para eles mesmos procesar certos cortes, en especial a lingua e tamén os chamados pregues gulares, esa parte tan característica deste tipo de baleas, de color branco e que ocupan gran parte da zona ventral da balea, dende o maxilar inferior ata a zona do estómago. Son ben recoñecibles porque presentan un aspecto semellante a un gran colchón de praia.

Segundo teño entendido, tanto coa lingua coma cos pregues, preparan un pratos de gran aceptación no país do Sol Nacente. Os xaponeses rodean o corpo do cetáceo e dan o seu visto e prace cun discreto abatemento da cabeza cando o capataz, xa subido no lombo da balea, igualmente mediante signos, indica por onde van comezar a cortar.

Cunha destreza digna de admirar, os cortadores comezan a abrir profundos sucos ao longo do corpo da balea. Trazan dous cortes lonxitudinais ao longo do corpo, un dorsal e outro ventral. Cada unha destas profundas incisións permite amosar o grosor da pel e da capa de graxa que protexen a estes fermosos animais das xélidas temperaturas dos mares árticos. Onde se xuntan os cortes, preto da aleta caudal, crávase un gancho de aceiro unido a un forte cable.

A máquina comeza a tensar o cable e arrastra con forza a capa de pel e graxa, que se vai desprendendo do músculo nunha única peza. Nestas primeiras manobras participaran tres ou catro dos cortadores máis expertos, máis de contado toda a cuadrilla se pon en acción: os demais cortadores tallan enormes pezas de carne que son cargadas en carretillas para seren transportadas e depositadas riba dunhas mesas ao redor das cales, como un pequeno e disciplinado exército, están colocadas as mulleres, armadas con afiados coitelos. Con precisión e presteza, converten cada unha daquelas enormes pezas de carne de máis de cincuenta quilos nunha gran pía de anacos de carne de entre dous e tres quilos de peso que serán depositados en caixas de plástico gris e cubertos de xeo.

Rematado un costado, coa axuda das máquinas situadas nos laterais, dáselle a volta ao corpo inerte para proceder co outro. Todos bulimos a traballar, pois o sol do verán  comeza a pegar sen piedade na plataforma e pode botar a perder a prezada carne e aínda a graxa. As mulleres teñen algo máis de sorte, pois traballan á sombra. Antes do mediodía, na estancia que elas ocupan, coas portas e ventás ben abertas, aínda non vai demasiada calor. Os xaponeses levan un bo anaco traballando tamén con celeridade, sen dar apenas palabra.  

Cando por fin se remata o procesado da carne, as mulleres sacan as luvas, lavan os coitelos e quitan os mandilóns e as batas salpicadas de pingas de sangue do infortunado animal e proceden a estibar as caixas que pronto serán cargadas nos camións.

Na plataforma de despece o traballo non se detén. A mandíbula inferior desencáixase da cabeza. A mandíbula superior, coas barbas e o resto da cabeza, sepárase do corpo. Despois de retirar a graxa abdominal, van amoreándose riba da plataforma as vísceras que van aparecendo, así coma o contido do estómago, case unha tonelada de krill a medio consumir.

Despois de seren cortadas, axudo a carrexar ata os foxos de acceso aos fornos tiras de pel e graxa, anacos de tripas e doutras vísceras  que son incapaz de identificar. Ao pouco, as lanzais chemineas anegarán a plataforma e os seus arredores co desagradable fedor dos restos orgánicos sometidos a altísimas temperaturas. Un cheiro que se ven unir ao desagradable tufo que desprende aquel amasillo informe de anacos de intestinos expostos ao sol.

Unha breve pausa logo de dar boa conta das vísceras e dos intestinos, foi aproveitada pola maior parte dos obreiros para botar á gorxa un grolos da refrescante auga do porrón, pois o sol de xullo, cada vez máis alto no firmamento, castigaba duramente a plataforma e a todos os que nela cumpriamos co noso labor.

Máis o intre de asueto pouco durou: había que tratar os restos óseos que aínda quedaban para poder subir a peza que agardaba no mar, un cachalote, segundo nos informaran. Cortáronse as costelas á altura das vértebras e foron separadas en dúas pezas, unha por cada costado. Desencaixamos as xigantescas vértebras e, coa axuda da serra mecánica e dos pesados machados fomos quebrando os ósos. Os anacos resultantes serán procesados posteriormente no autoclave.

Para concederme un respiro, apoiado no garfo de ferro, levantei a ollada: da enorme balea rorcual que precisara a forza conxunta de varias máquinas para ser arrastrada ata a plataforma de despece, non quedaba máis ca uns finos regatos de auga turbia e sangue  mesturadas con restos diminutos de graxa e carne escorregando polo plano inclinado da rampla ata chegar ao mar. Alí eran recibidos pola voracidade dos muxos, que disputaban entre eles polo festín, por aquel convite que levan días agardando.

2

Os mariñeiros encargados da chalana repetiron as manobras da primeira hora e, de contado, a aleta caudal do cachalote estaba conectada ao potente cabrestante mediante os cables de aceiro trenzado. Desta vez os cabalos de potencia das dúas máquinas principais foron suficientes para arrastrar o peso morto.

O capataz botoulle, a ollo, uns dezaseis metros de longo e entre corenta e corenta e cinco toneladas de peso. Unha vez realizados os cortes lonxitudinais e retirada a capa de pel e graxa, toda a cuadrilla se puxo mans a obra. Dado que ningunha das súas partes se aproveitaba para a alimentación humana, o procesado do cachalote era bastante máis sinxelo, por desgraza, tamén moito máis monótono.

Unha verdadeira tortura baixo aquel sol de xustiza! A carne, negra, dura e parece ser que bastante indixesta, non é axeitada para o consumo humano polo que estaba destinada a converterse en fariñas e pensos para a alimentación animal ou en aceite, xunto coa pel e a graxa. Ao non contar coa axuda das mulleres, cortar en pequenos anacos os miles de quilos daquela carne negra e correúda convertíase nun labor pesado e aburrido.

Eu cravaba o longo garfo de ferro na carne do cetáceo, para facilitar o corte do compañeiro veterano que manexaba a coitela curvada. Cun xesto case mecánico depositaba cada anaco de carne na carretilla. Cando estaba colmada, había que levala ata o foxo de entrada do autoclave. Centos de carretillas repletas de anacos de carne escura a esvarar pola boca de entrada das caldeiras.

Aínda que non podo afirmalo con certeza, pois adoitaba estar moi ocupado no cortado da carne, que eu lembre, daquelas xa non se lle aplicaba un tratamento especial ao espermaceti, moi apreciado como aceite para as lámpadas tempo atrás, antes da xeneralización da electricidade para o alumeado.

Tampouco lembro ter coñecemento de que fora atopado o prezado ámbar gris en ningún daqueles mamíferos mariños nos que participei no seu procesado. De fontes de toda confianza sei que de cando en vez aparecían pezas de distintos tamaños da prezada e cotizada secreción biliar dos intestinos dos cachalotes. Pezas que eran conservadas na factoría e, cando reunían unha cantidade significativa, eran postas no mercado. Da mandíbula do cachalote sacábanse os prezados dentes cairos de marfil, cos cales algúns artesán realizaban primorosas tallas.

A piques de rematar a concienciuda faena de esnaquizar a colosal masa corporal, procedía a abrirse o ventre do cetáceo. Xunto co intenso alcatreo dos gases retidos e dos xugos dixestivos, adoitaban aparecer restos de luras e potas a medio dixerir e toda unha colección de obxectos diversos: caldeiros de plástico, anacos de cabos de distintas cores, aparellos de pesca, botas de auga…  Refugallos que, aboiando entre augas, o enorme animal confundiría con algunhas das presas que constituían a súa alimentación. Uns evidentes sinais de que, xa en aquela época, a contaminación dos océanos presentaba trazas verdadeiramente preocupante.

O tratamento dos ósos nus, ao igual que no caso da balea, era o labor co que remataba o procesado das capturas. Co asentimento do capataz botei man dun dos machados.

Cando comprobou a precisión e a seguridade con que manexaba a pesada ferramenta, o meu compañeiro na corta da carne deixoume continuar coa faena.

–Deixa facer ao mozo, que aínda ten o sangue novo! –dicía o capataz, ofrecéndolle un cigarro ao compañeiro cunha man, mentres que coa outra suxeitaba, a modo de bastón, o cabo de madeira  da coitela tinguida aínda de sangue escura– El ten a tarde para descansar, e nós aínda teremos que ir a dar o sulfato, que no parte da radio dixeron que mañá temos chuvia.

Pouco antes das dúas da tarde, a plataforma volvía estar baleira. Mentres que a maioría dos membros da colla tiraba as pesadas botas de coiro e mudaba a roupa, dous ou tres compañeiros limpaban os restos orgánicos depositados nas requentes travesas de madeira coa axuda do potente chorro de auga das grandes mangueiras.

No mar de Balea, os muxos volvían choutar de ledicia.