UNHA COMUNIDADE SOLIDARIA E CON IDENTIDADE PROPIA
Texto elaborado por Belén Quinteiro Martínez, Guía Oficial do Parque Nacional Marítimo Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia (PNMTIAG). Fotografías obtidas de diversas fontes e que foron feitas por Staffan Mörling, gran antropólogo sueco que realizou un gran traballo de investigación sobre a Illa de Ons, especialmente sobre as súas embarcacións tradicionais.

Nos anos 60 do século pasado a Illa de Ons contaba cunha poboación asentada de máis de 450 habitantes que formaban unha comunidade solidaria e cohesionada con cultura, crenzas e costumes propias
Hoxe imos a coñecer con detalle como era o día a día na Illa de Ons nos anos 60 do século pasado, cando o censo oficial reflexaba a existencia de 464 habitantes e 77 vivendas repartidas en sete barrios: Caño, Curro, Canexol, Pereiró, Cucorno, Chan da
Pólvora e Centulo.
Foi a última época na que a illa estivo habitada, xa que, a partir dos anos 70, as condicións de vida máis amables que había no continente impuxéronse ó tradicional e duro estilo de vida na illa. A poboación comezou a marchar co conseguinte abandono dos campos e a praia quedou sen dornas, esmorecéndose ese xeito de vivir do que imos falar hoxe.

Algúns dos aspectos aquí expostos coinciden coas costumes do rural galego da época. O que acontece na illa diferénciase pola súa particular orografía e localización xeográfica, o seu carácter insular e a xestión da administración, chea de imprecisións xurídicas ó longo do tempo.
A xente de Ons foi creando co tempo o seu particular sentido de comunidade. O grupo de trato máis frecuente estaba formando polos membros do fogar, resto de familia e os veciños da aldea. Usaban a palabra primo como sinónimo dunha persoa coa que lles agradaba pasar o tempo, polo que ó final na illa resultaban ser todos primos.
Tiñan os seus propios símbolos cos que establecían unha fronteira que os faría diferentes do continente. Por norma xeral, o que viña dos foráneos era tomado con desconfianza, esta idea é fundamental para a supervivencia da comunidade.
A vida na Illa de Ons, un exemplo dunha sociedade rural na que sempre hai algo que facer e onde as actividades están marcadas polas estacións
O que imos ver a continuación é un paseo pola illa dende o outono ó verán, para coñecer como era vivir “Alá, no medio do mar”, algo que aparece descrito perfectamente no libro co mesmo título publicado polo antropólogo Staffan Mörling e a súa dona Josefa Otero Patiño, veciña de Ons.
No outono o millo gardado nos hórreos enviábase a Bueu a moer e se mataba o porco para dispoñer de carne ao longo do resto do ano
Coa chegada do Outono, os días fanse máis curtos e a festa patronal de San Xoaquín xa queda lonxe. As leiras de millo xa están limpas e o millo apañado está gardado nos hórreos para defendelo da humidade e conservalo ben seco.
Na illa aínda se poden ver dous tipos de hórreos segundo o seu material: a maioría de madeira, similares ós da zona do Salnés, e algún exemplo de hórreo de pedra. Os hórreos de pedra aparecen nos anos da fame, cando ían á illa canteiros de Bueu para traballar simplemente a cambio de comida. Son os máis grandes do Morrazo, están no barrio de Canexol e forman parte do conxunto da antiga reitoral e escola.

O millo empregábase, sobre todo, como penso para os animais, pero tamén podíanse encher sacos de gran que se mandaban polos barcos a moer a Bueu. A fariña de millo era devolta á illa e pagábaselle ó muiñeiro un importe polo seu servizo.
Antes da matanza do porco, para aqueles que tiñan suficiente terreo para cultivar, era o momento de sementar o centeo. As familias que tiñan poucas leiras para traballar podían ser “caseiros” doutras casas. Traballaban as súas terras e vivían na casa a cambio de parte da colleita.
Nesta época facíase unha das matanzas, antes do Nadal, que debía coincidir con lúa minguante e marea baixa. O ambiente era de festa, o porco da casa era sinónimo de fartura para comer durante todo o ano: lacón, touciño, costela, xamóns, fígado, chourizas que era como lle chamaban ás morcillas, entre outros.
Os veciños non faltaban a axudar na matanza para ver o tamaño do porco e verificar quen criara o porco máis grande. Tamén eran convidados a empanada e polbo, que despois dunha dura xornada de traballo ben se agradecía.

A carne non acostumaba ser o prato principal na casas da illa, reservábase para os menús de celebracións, pero por esta época matado o porco si que podía haber empanada de zorza para comer.
Os invernos na illa eran moi duros polos temporais e moitos días non se podía ir ao mar polo que non había tanto peixe fresco
No inverno chegan os temporais e aínda así, sempre que poden as dornas saen a pescar. Nos anos 60, as familias xa tiñan un pasado mariñeiro e adoitaban ter dornas que se convertían na súa empresa.
Saír coa dorna supuña traer peixe para comer e tamén para vender como a robaliza ou rodaballo, que estaban ben pagados. Por iso, estas embarcacións eran o seu principal capital e na praia do Curro podían verse máis de 30 dornas. Estas augas sempre foron un viveiro natural único, onde o polbo continua a ser un dos pratos protagonistas.

Nos meses de inverno non había tanto peixe fresco, a alternativa era o peixe salgado das capturas doutros meses, como as maragotas, que se salgaban e espichaban en paus de metro e medio nos que se secaban na cociña.
Tamén podía haber outro pau similar co polbo seco. Se por mal tempo o barco non viña para comprar as capturas ou non podían ir a terra a vender, podíase ter a sorte de contar con centolas nalgún que outro xantar.
O 24 de decembro o ambiente era festivo dende a mañá. Pola noite non faltaba a celebración no Curro, o barrio máis preto do embarcadoiro e onde acontecía toda a actividade social e económica da illa. Nas mesas, cuncas de café e copas de licores nun ambiente onde se cantaban coplas a desafío e se bailaba ata o día de Nadal.
Xa entrado o ano novo, en febreiro ou marzo faise a primeira sementeira de patacas. As colleitas daban patacas grandes e de bo sabor e supuñan un ingrediente básico nas populares caldeiradas de polbo ou peixe que formaban parte da dieta dos habitantes da Illa de Ons.
Coa chegada da primavera os días comezaban a medrar, aumentaba a presenza de peixe nas comidas e se facía a sementeira do millo nas leiras pasada a Pascua
Na tarde do domingo de Resurrección había movemento por toda a illa. Era tradición que os afillados levasen un bo roscón ós padriños. A relación cos padriños alimentábase con coidados mutuos dende pequenos.
Tamén era unha ocasión aproveitada polos noivos para saír en parella. Cando casaba o afillado, invertíase o regalo, e era o padriño o que levaba á casa do afillado casado un bolo.
Pasada a Pascua era o momento de sementar o millo en abril. Nestes meses non se podían levar as vacas á leira xa que estaba sementada. Había que ir ó monte e ter coidado das vacas, por se pelexaban coas dalgún veciño, así o conta Xosefa Otero Patiño ;
“estábamos uns cinco ou seis no monte coas vacas […] Era pola parte de fóra da illa […] ao sur de Freitosa. Unha das vacas doutro rapaz púxose a pelexar con outra das miñas […] A súa vaca estaba entre a miña e a pendente, e como a miña podía mais, empuxaba a outra cara atrás cada vez máis, ata que caeu pola pendente ó mar. A miña vaca quedou mirando por onde caera a outra e parecía que aínda quería perseguila. Coa vara […] non sei cantos golpes lle dei, pero fixen que recuase e salveina de caer o mar […]. Despois viñeron cunha dorna buscar a vaca caída ó mar e levárona a despezar.”

No verán chegaban á illa sardiñas dos mariñeiros de Bueu e Portonovo que se conservaban para consumilas pouco a pouco e tamén se facía a colleita do centeo
Chegado o mes de xuño, tamén chegaba a calor e o San Xoán. A costume de facer fogueiras era máis difícil na illa polo escaseza de madeira. Ás veces chegaba madeira desde Bueu dos restos dalgún serradoiro.
A pouca que había era usada para quentar a casa en inverno e para cociñar. Por iso, as casas aportaban o que podían e os nenos acostumaban coller o que mar devolvía para facer as fogueiras.
Tamén chegaba o momento da colleita do centeo daqueles caseiros que tiñan campos para traballar. O centeo mallábase co mallo na eira, enriba dunha vela da dorna. Un arranxo para recoller de forma práctica o gran.
Cando o centeo estaba alto e maduro, para que os nenos non se metesen entre as altas pallas, se lles contaba que nestas leiras estaba agochado o home do sangue que bebía o sangue dos nenos e a muller do unto que lles comía o unto da barriga.
O verán tamén se notaba pola presenza de sardiñas que traían mariñeiros de Bueu e Portonovo. Había casas que intercambiaban unha patela de sardiñas por patacas e un pouco de pan. As sardiñas podíanse preparar en escabeche en barreños e íanse comendo pouco a pouco.
O final do verán chega coa Festa de San Xoaquín, celebrada en Canexol, entre os dous hórreos de pedra xa comentados. A festa era a ocasión para bailar durante 3 ou 4 noites seguidas.
Traíanse fogos desde terra, así como os conxuntos musicais que viñan a tocar á illa. Abrían o baile co pasodobre e o repertorio ía desde xotas, muiñeiras ata as cancións do momento. A festa remataba despois de moitas horas cos músicos baixando do palco tocando unha marcha, dando varias voltas o eirado coa xente detrás marcando o compás coas palmas.
E xa de volta ó outono… Este era o xeito de vida nos anos 60 nunha illa onde o mar era a fonte de cartos e comida, cunha dieta que agora chaman atlántica, nunha illa que non cubría todas a as necesidades básicas, pero que sobreviviu co seu particular sentido de comunidade

Belén Quinteiro Martínez
Guía Oficial do Parque Nacional Marítimo Terrestre das Illas Atlánticas de Galicia
-
Este autor non ten máis artigos.
5 comentarios
Asociación FICBUEU » A Illa dos Ratos
[…] ➢ Rutas y visitas guiadas por lugares como Cabo Udra o la Isla de Ons. […]
Asociación FICBUEU » A Illa dos Ratos
[…] ➢ Rutas e visitas guiadas por espazos como Cabo Udra ou a Illa de Ons. […]
Begoña
Grazas moi interesantes os artigos do blog
Redacción A Illa dos Ratos
Gracias a ti por leer nuestros contenidos. Esperamos verte pronto en nuestras rutas, cuando la situación sanitaria lo permita. Un saludo
Patricia
Muchas gracias por vuestros envios y, éste lo he disfrutado mucho, un gusto leerlo por cómo esta relatado y las fotos adjuntas, Boa noite! Patricia