A guerra da sardiña (I)

A PESCA TRADICIONAL DO XEITO, EN LOITA CONTRA A TRAÍÑA

Texto elaborado por Óscar Rodríguez Martínez, socio de A Illa dos Ratos. Fotografías cedidas pola A.C. A CEPA.

 “Coa sociedade tradicional que se viña abaixo, desaparecía tamén unha cultura de aproveitamento dos recursos pesqueiros que primaban a súa conservación e explotación sostible como mostra de respecto as xeracións futuras”

A Primeira Guerra da Sardiña enfrontou aos xeiteiros, adicados a unha pesca tradicional sustentable, e os defensores da traíña, que traballaban para abastecer a nova industria

A pesca tradicional que se facía nas nosas costas, viuse afectada dende mediados do século XVIII pola chegada dos fomentadores cataláns primeiro e polos empresarios da conserva no abrente do século XX.

En ambos casos, os novos emprendedores trouxeron os seus propios métodos, embarcacións e artes de pesca, moito máis agresivas co entorno, provocando duros enfrontamentos entre os “xeiteiros”, defensores da pesca tradicional e os defensores da “traíña” que defendían esa pesca moito máis intensiva que tiña como obxectivo o subministro de peixe para a nova industria.

Na chamada “Primeira Guerra da Sardiña”, figuras como Eugenio Sequeiros, Montero Ríos, Félix Ozámiz ou Álvaro Guitián, que hoxe lle prestan os seus nomes a algunhas das rúas de Cangas, posicionáronse no conflito do lado dos “xeiteiros”, xente humilde do pobo que tiña no mar a súa fonte de subsistencia e que loitou porque a nova industria non esquilmase os recursos da nosa ría, como xa ocorrera uns anos antes na costa mediterránea.

O “xeito”, un arte de pesca tradicional, selectivo e respectuoso co entorno

Antes da chegada da industria transformadora, a pesca que se viña realizando na nosa contorna facíase empregando artes respectuosas co recurso, como o “xeito”, unha arte de pesca de deriva. A embarcación botaba o pano de rede no mar e nel quedaban atrapados exemplares de sardiña dun determinado porte. Isto era posible polo tipo de enmallado que se empregaba que facía que o aparello fose moi selectivo, permitindo respectar outras especies e exemplares de sardiña que non daban a talla.

A “xávega” e a “traíña”, artes de pesca de arrastre pouco selectivas

A “xávega” primeiro, un arte de pesca de arrastre, e posteriormente a “traíña” (cerco de xareta) foron elementos que os empresarios da salgadura e os conserveiros incorporaron respectivamente nos seus barcos para incrementar as capturas, sen reparar ademais nos danos que facían nos fondos mariños ou sobre a cantidade de recurso.

Para empregar esas novas artes de pesca chegaron tamén novas embarcacións, moito máis grandes, como a “traiñeira”, que permitían levar a bordo máis tripulantes, saír a buscar a sardiña fóra da ría sen agardar a que entrase nela, e incrementar expoñencialmente as capturas.

A conflitividade social de finais do século XIX acabaría provocando a chamada “Primeira Guerra da Sardiña”

A finais do século XIX sucede un proceso de rápido cambio económico baseado na pesca e nas actividades relacionadas con ela: industria conserveira, exportación de peixe fresco (onde será importante a inauguración en 1885 da nova comunicación ferroviaria coa península), construción naval, construción mecánicas e metálicas…

Todo isto eleva a presión sobre os recursos pesqueiros e se produce un incremento da conflitividade social xurdindo enfrontamentos entre partidarios de usar as novas artes de pesca (cerco de xareta ou traíñas), moito máis agresivas, e os partidarios de seguir usando as artes da pesca tradicionais (xeito ou boliche), moito máis respectuosas e axeitadas para manter unha pesca sustentable.

Ata 1870, tradicionalmente a “colleita” de sardiña era entre xuño e xaneiro, cando os grandes bancos de sardiña entraban nas rías e eran pescadas preto da costa.

Neses momentos os fomentadores cataláns monopolizaban practicamente a actividade pesqueira coas súas industrias de salgadura. Tiñan embarcacións e aparellos propios e mariñeiros en nómina, pero a maior parte da sardiña mercábanlla a un grupo de pescadores galegos formalmente independentes pero que se vían obrigados a venderlle a súa pesca a eses empresarios que eran quen tiñan os medios para conservala. Os acordos se formalizaban mediante contratos firmados a principio da costeira, nos que tamén se recollía que a sardiña non chegaría a lonxas para ser obxecto de poxa. 

Entre 1880 e 1890, coa chegada progresiva da conserva, novos tipos de embarcacións e novas artes de pesca, xurdiron os primeiros conflitos

Co desestanco da sal e a posibilidade de embarcar sal a bordo, incrementouse a competencia e provocou que os mariñeiros cos que os fomentadores mantiñan acordos previos decidirán non mantelos e venderlle a sardiña a quen lle ofrecese un mellor prezo. Isto fai que os empresarios comecen a crear a súa propia flota de embarcacións.

A mesmo tempo, comeza a desenvolverse a industria conserveira grazas a unha maior dispoñibilidade tanto da folla de lata como de aceite refinado, dúas materias primas fundamentais e que ata entón eran caras e escasas. Tamén influíu a escaseza de sardiñas na costa francesa o que provoca a chegada de empresarios con experiencia nesa nova técnica de conservación de alimentos as nosas costas.

En 1885 inaugúrase a comunicación ferroviaria de Vigo co interior da península facilitando a saída dos produtos sobre todo á zona do levante.

Ademais se promulga o Regulamento de liberdade de pesca regulada declarando liberdade de pesca nas augas a partir de 3 millas e comezan a chegar novas embarcacións (vapores, traiñeiras) e artes de pesca como a xávega na pesca de arrastre ou o cerco de xareta ou traíña na pesca de superficie.

En 1888 aboliuse a tradicional veda da sardiña de febreiro a maio dada a gran demanda do recurso e o seu continuo incremento de prezo, que podía poñer en perigo o desenvolvemento da industria da conserva.

En 1889, xorde o primeiro conflito importante entre os defensores da pesca tradicional e os das novas artes, rexistrándose enfrontamentos e manifestacións por ambos bandos.

Os tradicionalistas/xeiteiros argumentaban que as novas redes de arrastre acababan cos fondos mariños e as crías e que se explotaban en exceso os recursos. Por todos estes motivos lograron atrasar en quince anos a difusión de artes de arrastre en Galicia.

A partir de 1890 – 1910 chega o reinado da conserva e o conflito social rexenérase 

A partir de 1896, especialmente en 1898, a introdución das traíñas na ría de Vigo retómase sobre todo para atender a crecente demanda de sardiña por parte das industrias conserveiras. Fronte a esta demanda, estaba un dos principios básicos da sociedade tradicional costeira galega como era conservación e explotación sostible dos recursos pesqueiros ao consideralos como a principal fonte de riqueza para as súas xentes.

Os partidarios da traíña eran sobre todo empresarios e algún político como Ángel Urzáiz que trataba de desbancar a Montero Ríos como líder do partido liberal. Argumentaban que:

• A industria se faría máis competitiva co aumento de capturas xa que caerían os prezos da sardiña.

• A desestacionalización da pesca da sardiña era factible sen esperar a que entrase na ría como se viña facendo tradicionalmente (con embarcacións máis grandes como a traiñeira era factible desprazarse a máis millas da costa).

• A calidade da conserva se incrementaría xa que a sardiña chegaría en mellores condicións a fábrica.

Os detractores da traíña eran os pescadores do xeito e contaban co apoio incondicional dalgúns políticos relevantes da época como Montero Ríos ou Eugenio Sequeiros Matos. Argumentaban que:

• Se caían os prezos polo aumento das capturas, os pescadores máis humildes verían diminuídos os seus ingresos.

• Pola súa incapacidade para competir con importantes empresas que podían armar embarcacións e aparellos máis grandes:

– Podían desaparecer a pesca tradicional que era a máis respectuosa co mar.

– Perderían a súa liberdade, dignidade e independencia.

– Non querían pasar dunha sociedade de pequenos propietarios sen distinción de riqueza ou poder a unha sociedade en crecemento económico continuo que os condenaba a ser simples asalariados.

Coa chegada do 1899, hai escaseza de sardiña elevándose os prezos e provocando que se acelerase a introdución masiva das novas embarcacións e artes (traíña) que podían adentrarse máis lonxe no mar en busca de capturas.

Coa chegada do novo século as autoridades tomaron a decisión salomónica de permitir provisionalmente o uso da traíña fora das rías quedando o interior das mesmas reservado para xeitos e boliches

No 1900 a recuperación dos bancos de sardiña e as capturas foron tan espectaculares e as conserveiras non eran capaces de procesar os desembarcos masivos de peixe por falla de infraestrutura e por falta de sal. Os traballadores non daban feito e ante a explotación laboral declaráronse en folga polo que provocouse unha caída brusca dos prezos que fixo estalar de novo os enfrontamentos entre xeiteiros e traíñeiros.

Sucedéronse manifestacións tanto contra as traíñas (apoiadas por D. Gaspar e D. Salvador Massó, vinculados ao partido laboral e cercanos a D. Eugenio Montero Ríos, que sería mediador ante o goberno central), como a favor das traíñas (a iniciativa maiormente de importantes empresarios que controlaban organismos como a Cámara de Comercio, Concello de Vigo e Bouzas, …  e que tamén contaban con D. Ángel Urzáiz, deputado do partido liberal por Vigo pero enfrontado con Montero Ríos.

Houbo enfrontamentos moi violentos tanto en terra como no mar e no mes de Novembro tomouse a decisión salomónica de permitir provisionalmente o uso da traíña fóra das rías quedando o interior das mesmas reservado para xeitos e boliches.

A partir dese momento o conflito centrouse na violación por parte das traíñas da prohibición de pescar no interior das rías, sobre todo pola falta de medios por parte do estado para realizar a vixilancia.

Debido a isto, xa en 1904, comezan a aparecer masivamente novas traíñas a nome de patróns de pesca ou de sociedades de pescadores que deciden asociarse entre varias familias e explotar ese tipo de embarcación e arte de pesca para poder competir.

A partir dese momento, os conflitos na ría, aínda con subidas e baixadas, foron de menor intensidade por un tempo, pero se revitalizarían por novos factores como a pesca da ardora ou a chegada dos vapores e motoras, pero esas historias as contaremos en vindeiros artigos.